Gordana Stojaković
Staro jezgro Novog Sada, od Gradske kuće do Vladičanskog dvora i dalje duž Miletićeve, Njegoševe i Pašićeve ulice pa sve do Matice srpske, je njegov arhitektonski ukras. Istovremeno to je prostor koji nosi sećanje na kulturni identitet grada, a njegov deo su priče o znamenitim novosadskim porodicama i kućama koje su bile pokazatelji njihovih uspona i padova.
U okvirima novosadskog jezgra kreće se i priča o najvećoj dobrotvorki kod Srba, Mariji Trandafil (1816-1883).[1] Pripovest je delom omeđena Nikolajevskom crkvom, u kojoj je sahranjena, savremenim sedištem Matice srpske (nekada „Trandafilkinim sirotištem“), izgrađenim njenim novcem i kućama u njenom vlasništvu u ulicama Zmaj Jovinoj 8, 16 i 17, Pašićevoj 1, Miletićevoj 17 i Dunavskoj 16, uglavnom zaveštanim Srpskoj pravoslavnoj crkvenoj opštini novosadskoj i Matici srpskoj.
Kuću u Dunavskoj 16 zaveštala je Matici srpskoj, ali je pre toga pripala upravniku njenih dobara Luki Jociću (1839–1926) na doživotno uživanje. Kuću su kasnije otkupile njegove naslednice. Iz knjige Tridesetogodišnje ugodne i neugodne uspomene 1854–1884. koju je Luka Jocić napisao i izdao početkom 20. veka, upoznajemo ga kao austrijskog vojnika koji je ratovao protiv Francuske, Italije, Danske i Turske, te kao neposrednog svedoka austrijskog poraza kod Solferina 1859. Napustivši vojni poziv došao je u Novi Sad i postao upravnik dobara dobrotvorke Marije Trandafil. Zahvaljujući njegovim uspomenama danas znamo važne podatke o njenim dobročinstvima, životnom usudu i odnosu novosadske sredine, koja joj je, bez razlike u odnosu na veru i stalež i u trenutku smrti odala dostojnu počast. Godine 1877. Luka Jocić ulazi u izdavački i štamparski posao, te postaje poznat kao izdavač Javora i Stražilova, udžbenika i crkvenih knjiga, a za Brankove pesme 1882. dobija srebrnu medalju na izložbi knjiga u Trstu. Njegova knjižara se nalazila u prizemlju kuće u Dunavskoj 16, dok je na spratu tekao privatni život porodice Jocić. Mada se u literaturi može naći podatak „da nije imao naslednika“ Luka Jocić je iz prvog braka sa Marijom rođenom Stefanović imao kćerke Sofiju i Jelvu, te se tvrdnja o izostanku naslednika odnosila samo na knjižarsko-izdavački posao. Posle smrti supruge oženio se Paulinom rođenom Sofrić sa kojom nije imao dece. O porodičnom životu je ovako svedočio: […] Ništa me ne pritiskuje, uživam u svojoj porodici možda zadovoljnije nego mnogi krezusi kojima je Bog dao sve, samo ne mira i zadovoljstva […]
U vreme kada je započinjao knjižarsko-izdavački posao Luka Jocić je, verovatno 1878. u delu spratnog prostora, izdao stan znamenitoj srpskoj glumici Sofiji Vujić (1851–1921), a kasnije i njenoj kćerki, glumici i potonjoj rediteljki Srpskog narodnog pozorišta Milici Milki Marković (1969–1931). Sofijin prvi suprug, kompozitor Aksentije Marković iznenada je preminuo u Pragu 1873. gde se usavršavao, a ona je sa njihovom kćerkom Milkom morala da prihvati angažmane u pozorištima u Vojvodini i Slavoniji. Sofija je bila svestrana glumica koja je uživala poštovanje i ljubav pozorišne publike Hrvatskog narodnog kazališta gde je došla 1876. i novosadskog Srpskog narodnog pozorišta gde je nastupala od 1878. do penzionisanja 1906. Pozorišni svet je pamti po prezimenu Vujić jer je sklopila drugi brak sa osiječkim trgovcem i veleposednikom Petrom Vujićem. Bila je nezaboravna u komadima nacionalne tematike: Vladislav, Miloš Obilić i Zadužbina.
U pozorišnom svetu, čarobnom i neizvesnom, njena kći Milka će kao petogodišnjakinja napraviti prve glumačke korake u Šilerovoj drami Vilijam Tel, a već kao petnaestogodišnjakinja postati pripravnica Narodnog pozorišta u Beogradu, gde će za dve godine odigrati oko dvadeset uloga. U novosadsko Srpsko narodno pozorište došla je 1885. gde je ostala do kraja umetničke karijere. Za glumca Mihajla Markovića udala se 1888. pa je pozorišni svet pamti kao Milku Marković. Njene najznačajnije uloge su noseće u komadima: Faust, Kralj Lir, Hamlet, Romeo i Julija, Na dnu i dr. Bila je prva rediteljka srpskog glumišta. Režirala je 1911. dramu I. N. Potapenka Ljubav, a zatim postavila još jedanaest predstava. Milka Marković je bila izuzeno obrazovana osoba. Govorila je nemački, mađarski i francuski jezik, a glumački talenat je usavršavala u Beču, Minhenu, Parizu i Rimu. Prevodila je pozorišne tekstove, a jedan komad sa pevanjem u njenom prevodu poz naslovom Poljski Jevrejin Erkmana i Šatrijana izveden je 1897. u Novom Sadu.
Izvesno je da kuća u Dunavskoj 16 bila stecište pozorišnog sveta, gde se naročito negovala muzika, te je možda takvo okruženje bilo inspirativno da se kćerke Luke Jocića, Sofija (1887–1972) i Jelva (oko 1889–1968) Jocić, uz neosporni talenat vrlo rano opredele za muzičko obrazovanje, najpre u Novom Sadu, a zatim na Konzervatorijumu u Pragu. Obe su dobile odlično opšte obrazovanje koje je podrazumevalo i znanje stranih jezika. Mnoge mlade devojke iz srpskih porodica u Vojvodini muzičko školovanje su nastavljale u neformalnoj prestonici slovenstva u okviru Austrougarske – Pragu. Iz Dnevnika pijanistkinje Jelene Subotić rođ. Paunović (Kovilj Sentivan, 1894 – Beograd, 1982) saznajemo da je to bio jedan uhodan poduhvat u prijateljskom okruženju koji je zahtevao snalažljivost i preduzimljivost (iznajmljivanja privatnih soba sa obaveznim klavirom, savladavanje administrativnih poslova) i uspešno položen prijemni ispit kod profesora od čijih ličnih uverenja je zavisila muzička karijera kandidatkinja. Sofija Jocić je uspešno okončala praški period. Diplomirala je 1906. na klavirskom odseku u klasi profesora Jozefa Jiraneka (Josef Jiránek), učenika Bedžiha Smetane (Bedřich Smetana) i Hanuša Trnečeka. Jelva Jocić je upisala studije solo pevanja na Konzervatorijumu u Pragu gde je diplomirala 1908. Obe sestre su i pre formalnog završetka studija koncertirale u Novom Sadu, a novosadska publika je pozitivno ocenila njihove nastupe. Sofijin repertoar su pretežno činila dela Franca Lista, Feliksa Mendelsona, Isidora Bajića, Riharda Vagnera i dr., a posebno je bila poznata po sposobnosti da svira prima vista kompozicije (kompozicije koje prvi put vidi). Jelva Jocić je izvodila kopozicije Đakoma Pučinija, Đuzepa Verdija, Edvarda Griga, Žila Masnea, šansone i dr. Kritika je ocenila da je posedovala „glas obiman, bogat, pun kolorita“. Bila je članica novosadskog Ženskog muzičkog udruženja.
Koncertna karijera Sofije Jocić je posle udaje za advokata dr Branka Vujića i rođenja dece bila u drugom planu. Novosadska i beogradska štampa u nekoliko decenija pred Drugi svetski rat nije beležila koncertnu aktivnost sestara. Zabeleženo je ipak, da je Sofija Vujić od 1948. do 1961. radila kao nastavnica za klavirsku nastavu i korepetitor u Državnoj pozorišnoj školi – Baletski otsek u Novom Sadu.
Kuća u Dunavskoj 16 je i krajem 20. veka zadržala izvesnu ekskluzivnost, jer je bila mesto gde su mnogi posetioci zastajali, ali ovog puta ne da bi čuli priču o njenim žiteljima, koji su deo kulturne istorije grada, već zbog ličnog zadovoljstva koji pruža kuhinja prvog kineskog restorana otvorenog 1981. u socijalističkoj Jugoslaviji. Restoran Sečuan je bio senzacija koja je privlačila goste iz čitave regije.
Spratni deo kuće, nekada privatni, stambeni prostor u vlasništvu naslednika porodice Vujić poslednjih godina je postao dom po ugovoru Udruženja Presto koje za cilj ima formalnu i neformalnu muzičku edukaciju dece i mladih i promociju umetničke muzike. Presto je osnovala grupa mladih, akademski obrazovanih muzičara i pedagoga na čelu sa kompozitorom i pijanistom Dimitrijem Beljanskim i violončelistkinjom Ninom Henig Beljanski. Gornji sprat ove kuće nanovo je stecište poklonika i posvećenika umetničke muzike, koji bogate kulturni život grada. Unutar tog miljea nastala je i ideja, kojoj su se priključile članice i osnivačice ŽeNSkog muzeja u Novom Sadu, da se deo prostora gornjeg sprata neprenteciozno obeleži u čast glumica Sofije Vujić i Milke Marković, umetnički najmarkantnijih žiteljki Dunavske 16.
[1] https://zenskimuzejns.org.rs/marija-trandafil-2/